Macie czasem ochotę dla odprężenia poczytać o Waszej ulubionej rozrywce? Interesujecie się bukmacherką i zastanawiacie czy tematyka gier hazardowych i zakładów bukmacherskich ogranicza się w książkach tylko do poradników traktujących o tym, jak zostać dobrym typerem?

A może szukacie ciekawej lektury kryminalnej z wątkiem hazardowym w tle lub chcielibyście się dowiedzieć, którzy światowej sławy literaci uczynili z hazardu sposób na życie, a których o mało nie doprowadziło to do tragedii?

Mam nadzieję, że niniejszy artykuł pomoże w znalezieniu odpowiedzi przynajmniej na niektóre z tych pytań i ułatwi wybór ciekawej lektury, a może również świątecznego prezentu na ostatnią chwilę.

Hazard w literaturze występuje w najróżniejszych formach i trudno jest podjąć się stworzenia obiektywnego zestawienia, w którym dałoby się ująć najlepsze książki o hazardzie. Dla jednych będą to książki o pokerze, dla innych poradniki skutecznego obstawiania zakładów bukmacherskich, biografie zawodowych graczy, a jeszcze inni chętnie poczytają fikcyjne historie dla których hazard jest jedynie punktem wyjścia opisywanych wydarzeń. Wreszcie znajdą się osoby zainteresowane hazardem w kontekście uzależnień, szukające pomocy lub próbujące zrozumieć naturę tego groźnego nałogu. Sprawdźcie, może w dalszej części tekstu znajdziecie coś w sam raz dla siebie.

Hazard w klasyce literatury XIX wieku

Hazard w literaturze światowej, w najpopularniejszej i kojarzonej dziś formie, pojawił się w XIX wieku za sprawą rosyjskich klasyków. Pierwszą książką, której głównym bohaterem jest gracz w ruletkę, Aleksy Iwanowicz, jest Gracz Fiodora Dostojewskiego. Ta krótka powieść, napisana w 1866 roku w ciągu zaledwie miesiąca, w dorobku pisarza jest z pewnością mniej znana niż Bracia Karamazow czy Zbrodnia i kara, ale prócz tematyki hazardowej na uwagę zasługują okoliczności jej powstania.

Powieść Gracz została napisana by spłacić długi karciane, a jej autor, pracujący wtedy jednocześnie nad Zbrodnią i karą, zawarł ze swoim wydawcą układ, mówiący o tym, że jeśli nie dotrzyma terminu oddania rękopisu, to prawa do wszystkich dzieł mających powstać w przyszłością staną się własnością wydawcy. Książka o hazardzie stała się zatem na swój sposób przedmiotem hazardowej gry o wysoką stawkę.

Dostojewski nie bez powodu zawarł w Graczu sporo wątków autobiograficzny, autor był bowiem nałogowym hazardzistą, więc opisywane studium upadku było mu skądinąd dobrze znane. W korespondencji z tamtego okresu autor wspominał o tym jak podczas wyjazdów regularnie odwiedzał kasyna, często skarżył się na problemy finansowe, pisał o nałogu i poniżeniach związanych z tym jak „zgrywał się przy stole do nitki”. Powieściowe fikcyjne miejsce akcji o wdzięcznej nazwie Ruletenburg, przypomina opisywane przez Dostojewskiego Baden-Baden, gdzie autor rozpoczął swoją przygodę z hazardem. Również bohaterowie, ich motywacje, często pozbawione sensu, niektórym czytelnikom mogą wydać się znajome. Chęć natychmiastowego odegrania się, brak chłodnego umysłu, a przede wszystkim wiara w wielką wygraną, to tylko niektóre cechy bohaterów książki. Warto w tym miejscu dodać, że inny rosyjski pisarz, Iwan Turgieniew, osadził w Baden-Baden akcję swojej powieści Dym, w której bohaterowie spędzają czas wśród tamtejszych kasyn.

Wątek hazardu znajdziemy także u innego rosyjskiego klasyka – Aleksandra Puszkina, który w powieści Dama pikowa, sięgnął z kolei po motyw gry w karty. Bohater powieści, niemiecki inżynier Herman jest początkowo jedynie obserwatorem gier karcianych. Sam nie gra, by jak mówi „nie ryzykować tego, co niezbędne, w nadziei osiągnięcia tego, co zbyteczne”, jednak na wieść o trzech wygrywających kartach gra zaczyna go coraz bardziej fascynować, a on sam poddaje się obsesyjnemu dążeniu do stworzenia systemu gwarantującego zwycięstwo w grze karcianej.

W „Nowej Panoramie Literatury Polskiej” Agnieszka Bąbel wskazuje na wątki hazardowe w literaturze polskiej, na przykładzie Lalki Bolesława Prusa. Grze w wista i pikietę oddaje się tam Tomasz Łęcki. Baron Krzeszowski grywa, a właściwie przegrywa, praktycznie każdej nocy. Maruszewicz, by spłacić długi zaciągnięte przy karcianym stoliku fałszuje weksle. Hazard uprawiały również kobiety, zawierające między sobą zakłady (Izabela Łęcka wygrywa od swojej ciotki szafirową bransoletę). Przykłady te sprawiają, że książka, którą większość z nas czytała w czasach szkolnych wydaje się lekturą o czymś zupełnie innym…

Klasyczne książki, w których pojawia się motyw hazardu:

• Gracz - Fiodor Dostojewski - ocena 6,99 (1095 ocen i 73 opinie)
• Dym - Iwan Turgieniew - ocena 6,76 (38 ocen i 3 opinie)
• Dama pikowa - Aleksander Puszkin - ocena 6,99 (501 ocen i 41 opinii)
• Lalka - Bolesław Prus - ocena 7,04 (29679 ocen i 1546 opinii)

Hazard w literaturze współczesnej

Nieco inny obraz hazardowych rozrywek znajdziemy w książkach Joanny Chmielewskiej, w której twórczości znalazło się miejsce na opis jej ukochanych wyścigów konnych (przykładowo Florencja, córka diabła, opisująca realia wyścigów na warszawskim Służewcu oraz historia zabójstwa dżokeja z powieści Wyścigi). Z racji tego, że sama była hazardzistką, motyw hazardu pojawia się w kilku jej utworach, nie tylko kryminałach. Warto sięgnąć po nietypową w dorobku autorki, napisaną w 1997 roku książkę Hazard. To swego rodzaju przewodnik po kasynach, w którym autorka z właściwym sobie dystansem i poczuciem humoru nazywa hazard „jedyną przyjemnością, której koszt może się zwrócić”, opisuje różnego rodzaju gry i to czym jest zła passa i jak ją przełamać (czy też jak tego nie robić…).

A skoro mowa o wyścigach konnych to nie sposób pominąć autora, dla którego były nie tylko inspiracją twórczą, ale także sposobem na życie. Charles Bukowski, amerykański pisarz łączący świat i język rynsztoka z poetycką wrażliwością, regularnie odwiedzał tory wyścigowe, które obok barów i tanich pokojów hotelowych były miejscami, w których czuł się najlepiej. Obstawiając wyścigi „zwykle czekał z zakładami na ostatnią chwilę. Jego wybory opierały się na wielu czynnikach – ale głównie na tym, jak obstawiali inni. Kiedy widział, jak obstawiają wszyscy, zwykle stawiał na innego konia. […] Patrzyłam jak analizuje kupony wyścigowe, jakby był matematykiem, usiłującym znaleźć formułę skomplikowanego algorytmu. Wyglądało to zupełnie jak praca.” – pisze w książce o Bukowskim jego bliska przyjaciółka Pamela Wood. Jeden z jego poetyckich tomów ma nawet tytuł Betting on the Muse, a zdjęcie na okładce przedstawia dżokejów na koniach w trakcie gonitwy. Motywy hazardu przewijają się nieustannie w całej jego twórczości, z lubością opisywał swoje wygrane, co jakiś czas odkrywał niezawodny w jego mniemaniu system obstawiania, a jednocześnie przez całe życie miał świadomość, że „jest wiele sposobów aby przegrać, ale tylko jeden by wygrać”, co doskonale opisuje specyfikę uzależnienia od hazardu. W jego powieściach znajdziemy zabawne anegdoty o tym jak Henry Chinaski (alter ego autora) próbował wyrwać się z kiepsko opłacanych zajęć by zdążyć na początek gonitwy na torze (powieść Faktotum), opisy nieudaczników desperacko próbujących wygrać obstawiając w ciemno, a także historie jak ta o Philu z Pittsburgha i innych ze zbioru opowiadań Na południe od Nigdzie, która jest niczym innym jak zabawnym opisem paradoksu hazardzisty. Charles Bukowski to bez wątpienia jeden z najciekawszych pisarzy amerykańskich XX wieku i warto sięgnąć po jego dzieła, zwłaszcza jeśli lubicie dobre książki z hazardem w tle. Wydawane i nieustannie wznawiane prze oficynę literacką Noir Sur Blanc są dostępne niemal w każdej księgarni.

O hazardowych rozrywkach pisał także inny amerykański autor, dziennikarz Hunter S. Thompson, którego powieść Lęk i odraza w Las Vegas będąca mieszaniną reportażu i fikcji koncentruje się wokół podróży do miasta grzechu, w którym Raoul Duke (podobnie jak u Bukowskiego, tak i tutaj – alter ego Thompsona) wraz ze swoim adwokatem, doktorem Gonzo pragną doświadczyć idei „amerykańskiego snu” i oddają się rozrywkom, które z trudem można nazwać legalnymi. Na podstawie książki Terry Gilliam nakręcił film pod tym samym tytułem, w którym w role głównych bohaterów wcielili się Johnny Depp i Benicio del Toro.

Brytyjski pisarz Ian Fleming w pierwszej powieści o przygodach agenta 007 pt. Casino Royale wykorzystał tytułowe kasyno jako miejsce akcji, w którym James Bond ma za zadanie pokonać rosyjskiego szpiega… przy karcianym stole w turnieju pokera. Powieść została sfilmowana dwukrotnie, po raz pierwszy w 1967 roku, jako surrealistyczna parodia przygód o Bondzie (w tej roli Peter Sellers). We współczesnej wersji z 2006 roku w rolę Agenta Jej Królewskiej Mości wcielił się Daniel Craig.

Rozgrywki pokerowe są także punktem wyjścia świetnego thrillera Muzyka przypadku autorstwa Paula Austera. Powieść opowiada o trzydziestopięcioletnim strażaku nazwiskiem Jim Nash, który po odziedziczeniu pokaźnej sumy po zmarłym ojcu i po tym jak opuszcza go żona, udaje się w podróż w bliżej nieokreślonym celu. Brzmi jak początek powieści drogi? Nic bardziej mylnego. Jim już na początku podróży napotka hazardzistę, któremu „aktualnie nie idzie” i daje się wciągnąć w grę w pokera o wysoką stawkę z dwoma ekscentrycznymi milionerami. W wyniku przegranej partii bohaterowie zostają uwięzieni na terenie posiadłości, wokół której mają wybudować mur aby odpracować dług. Okazuje się to zadaniem o wiele trudniejszym niż mogłoby się wydawać. Książka utrzymana w konwencji thrillera psychologicznego posłużyła za inspirację do filmu znanego w Polsce pod tytułem Magia przypadku (1993).

Współczesne książki o hazardzie:

• Florencja, córka diabła - Joanna Chmielewska - ocena 6,27 (1292 ocen i 62 opinie)
• Wyścigi - Joanna Chmielewska - ocena 6,11 (977 ocen i 39 opinii)
• Hazard - Joanna Chmielewska - ocena 5,89 (645 ocen i 26 opinii)
• Betting on the Muse - Charles Bukowski - ocena 8,22 (2056 ocen i 110 opinii)
• Na południe od Nigdzie - Charles Bukowski - ocena 7,12 (511 ocen i 35 opinii)
• Lęk i odraza w Las Vegas - Hunter S. Thompson - ocena 8,00 (1216 ocen i 81 opinii)
• Casino Royale - Ian Fleming - ocena 6,54 (495 ocen i 47 opinii)
• Muzyka przypadku - Paul Auster - ocena 7,04 (72 ocen i 5 opinii)

Poradniki dla początkujących i zaawansowanych

Portal bukmacherski Spryciarz.com jest doskonałym dowodem na to, że w internecie bez trudu znajdziemy zgromadzone w jednym miejscu rzetelne poradniki traktujące o zakładach bukmacherskich, strategiach typowania, aspektach psychologicznych oraz przydatne narzędzia takie jak kalkulator surebetów i kalkulator zakładów systemowych, a także wiele innych, zarówno dla początkujących jak i zaawansowanych graczy. Jednak dla tradycjonalistów, którzy preferują słowo drukowane, powstało kilka ciekawych książek także w wersji papierowej. W języku polskim na uwagę zasługują trzy książki dla hazardzistów, mające charakter poradników.

Interesującą lekturą dla początkujących graczy może być książka Arkadiusza Kwiatkowskiego Bukmacherski profesjonalizm, czyli bezpieczny wzrost twojego kapitału. Średniozaawansowani gracze, którzy chcieliby dowiedzieć się więcej o systemach bukmacherskich znajdą coś dla siebie w lekturze Systemów bukmacherskich autorstwa Marcina Opalińskiego. Jeśli chcielibyście dowiedzieć się czegoś ciekawego o działalności bukmacherów, a przy okazji zwiększyć poziom wiedzy o systemach bukmacherskich, to sięgnijcie po książkę Bartłomieja Boruty Stań się postrachem bukmacherów. Wymienione tytuły są już niestety nieco leciwe, przez co dostępne jedynie w drugim obiegu lub bibliotekach, ale zgromadzone tam informacje i porady jak zostać dobrym typerem i zarabiać na zakładach bukmacherskich pozostają wciąż aktualne.

Dla czytelników znający język angielski oferta poradników bukmacherskich jest znacznie bogatsza i obejmuje więcej tytułów dla zaawansowanych graczy. Daniel Fabrizio i Joseph Hunter w książce Sports Betting: Profiting from Points Spread to książka, której autorzy traktują graczy nie jako hazardzistów i ryzykantów lecz jako inwestorów, a zakłady bukmacherskie są w niej ujęte w ramy modelu biznesowego. Omówione systemy bukmacherskie i strategie typowania są dla autorów punktem wyjścia do pomnażania kapitału, co z pewnością zainteresuje poważnych graczy, traktujących zakłady sportowe jako coś więcej niż niedzielną rozrywkę.

Fani typowania piłki nożnej, koszykówki oraz hokeja znajdą coś dla siebie w lekturze książki Scorecasting: The Hidden Influences Behind How Sports Are Played and Games Are Won autorstwa duetu Tobias Moskowitz i L. Jon Wertheim. Z lektury dowiemy się nie tylko jak skutecznie przewidywać zwycięzców, ale poznamy też kulisy dyscyplin sportowych i dowiemy jak ustrzec się często popełnianych przez graczy błędów.

Podobne podejście do tematyki zakładów bukmacherskich znajdziemy w książce George’a Lynama Sports Arbitrage: Riskless Investment. Autor pokazuje w jaki sposób, nawet przy małym nakładzie finansowym, traktując zakłady jak inwestycję, osiągnąć realne zyski. Te trzy anglojęzyczne tytuły to lektura obowiązkowa dla hazardzistów traktujących obstawianie zakładów bukmacherskich poważnie.

Książka Johna Scarne’a New Complete Guide to Gambling, której pierwsze wydanie miało miejsce w 1961 roku, do dziś jest uważana za jedną z najlepszych książek o hazardzie. To kompletne blisko 900-stronicowe kompendium wiedzy o grach, które znajdziemy w kasynie, o strategiach obstawiania, bogate również w ciekawostki ze świata bukmacherki. Zainteresowanych odsyłam także do innych książek tego autora. Scarne, uznawany za legendę w świecie hazardu, był bowiem autorem wielu innych książek tematycznych, m. in. o grze w karty i w kości.

Poradniki dotyczące hazardu:

• Scorecasting: The Hidden Influences Behind How Sports Are Played and Games Are Won - Tobias J. Moskowitz, L. Jon Wertheim  - ocena 7,60 (4929 ocen i 334 opinii)
• Sports Arbitrage: Riskless Investment - George Lynam - ocena 7,60 (5 ocen)
• New Complete Guide to Gambling - John Scarne - ocena 8,20 (41 ocen i 4 opinie)
• Bukmacherski profesjonalizm, czyli bezpieczny wzrost twojego kapitału - Arkadiusz Kwiatkowski
• Stań się postrachem bukmacherów - Bartłomiej Boruta

Książki o uzależnieniu od hazardu

Jeśli interesujecie się ciemną stroną hazardowych rozrywek to z pewnością warto sięgnąć po książki o uzależnieniu od hazardu. Wśród nich znajdziemy zarówno te pisane przez doświadczonych terapeutów, jak i przez uzależnionych. W większości książek traktujących o uzależnieniach behawioralnych poruszana jest tematyka uzależnienia od hazardu, ale na szczególną uwagę zasługuje książka pod redakcją specjalisty i superwizora terapii uzależnień Bohdana Tadeusza Woronowicza Hazard. Historia, zagrożenia i drogi wyjścia, która jest pierwszym w Polsce tak obszernym opracowaniem. Dla osób zainteresowanych psychologią zarówno w teorii jak i praktyce – lektura obowiązkowa. Wydana w 2012 roku niestety nie doczekała się jak dotąd wznowienia, więc pozostaje szukać jej w bibliotekach bądź w drugim obiegu.

Osoby, które zaczynają dostrzegać u siebie lub kogoś bliskiego symptomy uzależnienia mogą sięgnąć do wydanej przez wydawnictwo Jedność książki Pierwsze kroki do… wyjścia z uzależnienia od hazardu autorstwa Lisy Ustok i Joanny Hughes. Z książki mającej charakter poradnika, dowiemy się o naturze samego uzależnienia, a także tego jak hazard wpływa na nasze życie codzienne, relacje z bliskimi, pracę oraz samopoczucie, co pozwoli w efekcie zwiększyć motywację do zmiany swojego życia. Autorki podają także szereg wskazówek dla rodzin osób uzależnionych. Książka dostępna jest jako e-book w sklepie virtualo.pl.

Dowodem na to, że hazard wykracza niekiedy poza sferę świecką jest książka W sieci hazardu, której autorem jest ksiądz Andrzej Zwoliński. Tu również znajdziemy informacje o tym jak gry hazardowe uzależniają i gdzie szukać pomocy aby wyjść z nałogu. Ciekawą pozycję na temat uzależnienia od hazardu opublikowało Wydawnictwo Archidiecezji Lubelskiej Gaudium. W serii pt. Uzależnienia ukazał się Hazard, który, jak czytamy na stronie wydawnictwa „ […] wyjaśnia podstawowe pojęcia związane z hazardem, ukazuje popularność gier losowych w różnych społeczeństwach i kulturach, charakteryzuje uzależnienie od tego typu aktywności oraz przedstawia czynniki , które zwiększają ryzyko nałogowego grania, prezentuje somatyczne, psychiczne i społeczne konsekwencje nadmiernego angażowania się w hazard, przedstawia strategie zapobiegania uzależnieniu oraz formy pomocy dla nałogowych graczy. Na końcu zajmuje się błędnymi przekonaniami dotyczącymi gier losowych”.

O nałogu dowiemy się także z bezpośrednich relacji uzależnionych. Tu na uwagę zasługują dwie książki o hazardzistach: Przegrany oraz Cześć, mam na imię Michał. Współautorem pierwszej jest Grzegorz Król, były piłkarz m.in. Lechii Gdańsk, Lecha Poznań oraz Amiki Wronki, z którą trzykrotnie zdobył Puchar Polski oraz dwukrotnie Superpuchar Polski. Książka nie jest jednak typową biografią, raczej rodzajem odważnego i szokującego wyznania człowieka uzależnionego od hazardu i alkoholu, który tak pisze o sobie „Przez wiele lat oszukiwałem siebie i innych. Kiwałem w polu karnym, kiwałem w życiu. Nie zliczę, ile razy naciągałem znajomych na parę złotych. Hazardzista to nałogowy kłamca. Wymyślałem niestworzone historie, a ludzie dawali mi pieniądze, żebym się wreszcie odczepił”.

Autorem drugiej książki jest Michał Krupa i jak nie trudno domyślić się po nawiązującym do spotkań terapii grupowej tytule, jest to również rodzaj wyznania hazardzisty. Krupa zastosował interesujący zabieg porównania nałogu hazardowego do rośliny, którą im staranniej pielęgnujemy tym szybciej i chętniej się rozwija. Książka napisana w formie powieści przez zastosowaną pierwszoosobową narrację sprawia nieodparte wrażenie biograficznej. Bohater, młody i dobrze zarabiający mężczyzna, mający kochającą żonę i małego synka rozpoczyna przygodę z hazardem od niewinnej gry na automatach w barze, by później stopniowo zatracić się w kolejnych fazach nałogu, będących dla niego jedynie niewinną rozrywką i odskocznią od codzienności. Zaczyna kłamać, pożyczać pieniądze, odrzuca wszelkie przejawy troski i chęci pomocy by wreszcie sięgnąć dna.

Książki o uzależnieniu od hazardu:

• Hazard. Historia, zagrożenia i drogi wyjścia - Bohdan Tadeusz Woronowicz
• Pierwsze kroki do… wyjścia z uzależnienia od hazardu - Lisa Ustok, Joanna Hughes - ocena 6,00 (1 ocena)
• W sieci hazardu - Andrzej Zwoliński
• Przegrany - Paweł Marszałkowski, Grzegorz Król, Maciej Słomiński - ocena 6,79 (165 ocen i 33 opinie)
• Cześć, mam na imię Michał - Michał Krupa - ocena 7,83 (23 ocen i 12 opinii) 

To zdarzyło się naprawdę – historie biograficzne

Na zakończenie warto wspomnieć o kilku tytułach biograficznych z gatunku „od pucybuta do milionera”. Na podstawie bestselleru Bena Merzicha Bringing Down The House: The Inside Story of Six MIT Students Who Took Vegas for Millions powstał jeden z najciekawszych filmów o hazardzie. Historia o tym jak grupa studentów uniwersytetu MIT stworzyła system pozwalający kontrolować sekwencje kart w blackjacku doczekała się także literackiej kontynuacji w postaci wydanej także w Polsce książki Gracz. Merzich opisuje tam dalsze losy uzdolnionego informatyka Semyona Dukacha, który po tym jak naraził hazardowe korporacje na milionowe straty, stworzył i opublikował serię poradników na DVD, w których dzieli się doświadczeniami i wiedzą.

Historię innego geniusza matematycznego możemy przeczytać w autobiograficznej książce Enemy Number One. Autor, Patrick Veitch – pogromca bukmacherów, opisuje w niej jak w ciągu 8 lat ograł bukmacherów na ponad 10 milionów dolarów.

Pisząc o książkach biograficznych nie sposób pominąć historii Molly Bloom Gra o wszystko, w której autorka opowiada o tym jak została „Pokerową księżniczką” i organizatorką turniejów pokerowych o wysokie stawki oraz jak wygląda podziemny świat hazardu „od kuchni”.

Biograficzne książki o hazardzie:

• Bringing Down The House: The Inside Story of Six MIT Students Who Took Vegas for Millions - Ben Mezrich - ocena 7,78 (21746 ocen i 1824 opinii)
• Enemy Number One - Patrick Veitch - ocena 6,94 (92 oceny i 2 opinie)
• Gra o wszystko - Molly Bloom - ocena 6,53 6,53 (113 ocen i 34 opinie)

Gdzie kupić książki o hazardzie?

Większość opisanych w niniejszym artykule książek w języku polskim bez trudu kupicie zarówno w księgarniach internetowych jak i stacjonarnych takich jak Świat Książki, Empik, Ravelo, Tantis, Bonito i wiele innych. Listę księgarni w której dostępny jest dany tytuł najprościej znaleźć przez serwis ceneo.pl. Tytułów anglojęzycznych warto poszukać w księgarni enbook.pl oraz w Empiku lub w serwisie Amazon. Miłośnicy e-booków powinni zerknąć do sklepu virtualo.pl gdzie można kupić książki na czytniki. Po książki o hazardzie oraz książki o uzależnieniu od hazardu, których nakład został wyczerpany warto pofatygować się do lokalnych bibliotek lub poszukać używanych egzemplarzy na allegro lub olx.

A może Wy czytaliście jakieś ciekawe książki o hazardzie i chcielibyście podzielić się wrażeniami z lektury? Jeśli tak, to zapraszam do dyskusji w komentarzach.

W artykule wykorzystano cytaty z następujących książek i artykułów:

• Bąbel Agnieszka, Hazard [w:] „Nowa Panorama Literatury Polskiej”, http://nplp.pl/artykul/hazard/ (dostęp 18.12.2019).
• Chmielewska Joanna, Hazard, Warszawa 2005.
• Dostojewski Fiodor, Gracz, tłum. Władysław Broniewski, Wrocław 1992.
• Król Grzegorz, Marszałkowski Paweł, Słonimski Maciej (red.), Przegrany, Warszawa 2016.
• Puszkin Aleksander, Dama pikowa, tłum. Seweryn Pollak, Warszawa 1988.
• Wood Pamela, Charles Bukowski. Wspomnienia Scarlet, Poznań 2019.